شرق گیلان نیوز » در گذشته‌های نه چندان دور، مهمترین شاخصه هر محله، وجود یک یا چند بنای عمومی بود. مسجد و حمام، مهمترین بناهای عمومی بودند و عمدتا مسجد و حمام نزدیک به هم ساخته می‌شدند.

بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، رشت در حوالی سال‌های ۱۲۷۶ هجری قمری، ۱۷ باب حمام عمومی داشت. در نقشه رشت – که در سال ۱۲۹۴ خورشیدی کشیده شده است – رشت  ۱۸ باب حمام داشته؛ تعداد این حمام‌ها در گزارش‌های لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت، در اوایل قرن بیستم، به ۳۵ باب حمام می‌رسد.

بیشترین حمام‌ها در محلات ساغریسازان، کیاب، سبزه میدان و بافت بازار قرار داشتند. با بررسی قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت، می‌توان فهمید در مرکز شهر چند حمام عمومی وجود داشته است. دو باب حمام ورثه میرزا یحیی در ابتدای خیابان سعدی و شریعتی فعلی نزدیک به دارالحکومه رشت بود. دو باب حمام نیز دور سبزه میدان رشت به نام‌های «حمام کیاب» و «حمام حاجی محمد» قرار داشت که دومین حمام تخریب و فروشگاه تجاری به جای آن ساخته شد. حمام کیاب موجود بوده و بعدها به نام حمام روشن به فعالیت خود ادامه داد.

در محله استادسرا نیز دو حمام عمومی به نام‌های «ورثه نصرالله خان» و «حمام دیوانی» در نقشه دوره ناصری جانمایی شده است.

در محله ساغریسازان نیز حمام‌های «پاک» و «امینی» نزدیک بقعه خواهر امام قرار داشت که هر دو در سال‌های اخیر خراب شدند. گرمابه «سجاد» در جوار بقعه خواهر امام و حمام «حاجی» در محله ساغریسازان و حمام «احتشام» نزدیک راسته حصیرفروشان(انتهای محله خواهر امام) نیز موجود است. حمام «چوکشلار» در خیابان تختی و محله سرخ بنده سابق نیز پا بر جاست.

حمام «گلزار» در محله پیرسرا، حمام «سجادیان» در محله باقرآباد، حمام «شهریار» در بازار رشت و بقایای حمامی در محله علی آباد از جمله حمام‌های قدیمی رشت هستند.

بین دهه ۱۳۳۰ تا ۱۳۴۰ و به دلیل تاکید بر رعایت بهداشت، خزینه حمام‌های عمومی مسدود می‌شود و بخشی از حمام‌ها، تبدیل به حمام نمره یا اختصاصی می‌گردد. حمام‌ها در گذشته با هیزم گرم می‌شدند. با آمدن نفت، گازوئیل و سپس گاز، سوخت حمام‌ها تغییر کرد و طبق نقشه‌های قدیمی رشت، تا دهه ۱۳۴۰، رشت ۱۰ باب حمام نمره داشت. اکنون چند حمام تاریخی در رشت موجود است که به لحاظ قدمت مورد توجه اداره کل میراث فرهنگی گیلان قرار گرفته و برخی از آنها در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است.

حمام روشن و حمام چوکوشلار اگرچه مورد توجه قرار گرفته، ولی ثبت ملی نشده است. حمام حاجی و حمام احتشام در محله خواهر امام ثبت ملی شده و حمام گلزار در محله پیرسرا نیز تنها سردرب آن که کاشیکاری نفیسی دارد، ثبت شده است.

حمام حاج آقا بزرگ در محله آفخرای رشت، اگرچه در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، ولی به دلیل عدم رضایت مالکین و طرح شکایت در دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج گردید و این حمام تاریخی اکنون ثبت ملی نیست.

حمام حاج آقا بزرگ تنها حمامی است که بخش نمره مردانه آن هنوز فعال است. بخش عمومی مردانه نیز تا سال ۱۳۹۸ و پیش از شیوع ویروس کرونا، فعال بود و با شیوع ویروس کرونا، به دستور اداره بهداشت، تعطیل گردید.

حمام‌های عمومی، تنها کارکرد نظافت و بهداشت جسم را نداشت و سلامت روح و روان را نیز مدنظر قرار می‌داد.

دکتر سیدهاشم موسوی، در این باره می‌گوید: به نظرم شادی بخشی و توجه به سلامت روان، مهمترین کارکرد حمام‌های عمومی بود که مغفول مانده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان می‌افزاید: بررسی آداب حمام رفتن‌های قدیم نشان می‌دهد، حمام‌ها مرکزی برای تفریح مردم بود و به همین دلیل، شاهد برگزاری بسیاری از مراسم‌های شادی‌بخش در حمام‌های عمومی بودیم. برپایی مراسم‌هایی همچون حمام عروسی، جشن‌های تولد نوزاد و مادری که پس از ۴۰ روز طی مراسم خاصی به حمام فرستاده می‌شد و حتی درآوردن رخت عزا و برپایی مراسم‌های ویژه برای آنکه خانواده متوفی غم و اندوه را کنار بگذارد، بخشی از فرهنگ حمام رفتن‌های قدیم است.

این مردم شناس با اشاره به کاربری‌های پزشکی حمام‌های قدیم اضافه می‌کند: بخشی از تاریخ پزشکی ما در گوشه همین حمام‌های عمومی نهفته است. اینکه حجامت و یا فصد را در حمام انجام می‌دادند و یا برطرف کردن گرفتگی‌های عضلانی و یا ماساژ درمانی، بخش مغفول مانده است و به نظرم می‌توان با احیاء حمام‌های قدیمی، بخشی از کارکردهای شادی بخشی و تاثیر روانی آن را هم به جامعه بازگرداند.

حمام‌های ترکی، یکی از سبک‌های جدید گردشگری است که در سال‌های اخیر در کشور ترکیه از سوی گردشگران مورد استقبال قرار گرفته است. نمونه بارز آن احیای «حمام خرم سلطان» در مجموعه تاریخی توپکاپی شهر استانبول است. در این حمام تاریخی، به گردشگران خدمات ماساژ درمانی ارائه می‌شود؛ این در حالی است که شهر رشت نیز در حال حاضر چندین حمام تاریخی دارد که احیا و تعریف کاربری‌های جدید برای آنها می‌تواند به پتانسیل‌های گردشگری مرکز گیلان کمک کند.